న స్నానం న విలేపనం న కుసుమం నాలంకృతా మూర్ధజాః
వాణ్యేకా సమలంకరోతి పురుషం యా సంస్కృతాధార్యతే
క్షీయన్తే ఖలు భూషణాని సతతం వాగ్భూషణం భూషణం
మీలో మరీ చిన్నవారికి పరిచయం ఉండక పోవచ్చు, నా తరం వాళ్ళూ, రేడియో వినటం అలవాటున్నవాళ్ళూ ఐన వారికి ఈ శ్లోకం చిర పరిచయమే.
ఆ రోజుల్లో "సంస్కృత పాఠం" అని ఒక పది పదిహేను నిమిషాల కార్యక్రమం వచ్చేది. ఈ శ్లోకం ఆ కార్యక్రమానికి "థీం సాంగ్" అన్నమాట. నాలుగైదు ఆడా మొగా గొంతులు కలిసి పాడిన బృందగానం. అలాగని నాటకాల్లో సినిమాల్లో పద్యాల్లాగా రాగాలు తియ్యరు - సస్వరమైన వేద పఠనంలా ఉంటుంది. వెనకాల కేవలం ఒక్క వీణ మాత్రమే వత్తాసు ఇచ్చేందుకు.
ఇంతకీ నేను సంస్కృతం నేర్చుకున్నది లేదు, ఆ సంస్కృత పాఠాలు విన్నదీ లేదు. అప్పటికి ఈ శ్లోకానికి అర్థమూ తెలీదు. ఇది ఫలానా అని తెలియ చెప్పిన వారూ లేరు. అసలు శ్లోకంలోని చాలా మాటలే స్పష్టంగా తెలీవు. ఎటొచ్చీ వినడానికి చాలా హాయిగా అనిపించేది. చివరి వరుసలో .. "వాగ్భూషణం భూషణం" అన్న ముక్తాయింపు మాత్రం పట్టుబడింది. ఆ రెండు మాటల్నే వాళ్ళు పాడిన బాణీలో ఒకటికి పది సార్లు అనుకునే వాణ్ణి.
తరవాతెప్పుడో తెలిసింది - ఇది భర్తృహరి నీతి శతకంలో విద్వత్పద్ధతిని చెప్పే శ్లోకాల్లో ఒకటి అని.
పురుషుని (పోనీ మనిషిని అనుకోండి) భుజకీర్తులు అలంకరించవు. భుజకీర్తులు అంటే దుర్యోధన వేషం వేసినప్పుడు NTR భుజాల మీద బంగారు తొడుగు వేసుకుంటాడు చూడండి - అది. ఇక్కడ భుజకీర్తులు అలంకరించవు అంటే అర్థం, ఒకవేళ ఆ మనిషి ధనికుడై ఉండి భుజకీర్తుల్ని అలంకరించుకున్నా కూడా అవి అతనికి నిజమైన అలంకారం కాదూ అని. అలాగే, చంద్రుడిలా తెల్లని కాంతితో ప్రకాశించే ముత్యాల హారాలు కూడా అలంకారం కాదు. స్నాన విలేపనాలు (అంటే సబ్బులూ, లోషన్లూ), పువ్వులూ, ఎంచక్కా పెంచుకున్న జుట్టూ - ఇవేవీ మనుషునికి నిజమైన అలంకారాన్ని ఇవ్వవు.
ఒక్క వాణి (వాక్కు, మాట) మాత్రమే మనిషిని అలంకరిస్తుంది. ఎటువంటి వాక్కు? యా సంస్కృతా ధార్యతే - తర్క వ్యాకరణాది శాస్త్రములచే చక్కచేయబడి ధరించిన వాక్కు - అంటే చదువు, పాండిత్యం. మిగతా అలంకారాలన్నీ క్షీణించవచ్చు, వాక్కు అనే భూషణం ఎప్పటికీ వన్నె తరగక కలకాలం అలంకరిస్తుంది.
ఇక్కడ అలంకారం అంటే - కేవలం అందం ఆకర్షణ మాత్రమే కాదు. భూషణాలు ధరించట మెందుకు? అందం ఆకర్షణ పెంచుకునే ప్రయత్నం ఎందుకు? అవి మనిషి విలువని పెంచుతాయని. ఏ ఆభరణలూ ఇవ్వని విలువ మంచి మాట ఇస్తుంది మనిషికి.
ఈ శ్లోకం శార్దూలవిక్రీడితం అనే ఛందస్సులో ఉంది. దీనిలో "న, న" అంటూ మొదలుపెట్టటాన్ని వ్యతిరేక అలంకారం అంటారుట.
ఈ శ్లోకానికి ఏనుగు లక్ష్మణ కవి గారి అనువాదం ఇదిగో -
ఉ. భూషలు గావు మర్త్యులకు భూరి మయాంగద తార హారముల్
భూషిత కేశపాశ మృదు పుష్ప సుగంధ జలాభిషేకముల్
భూషలు గావు పూరుషుని భూషితు జేయు పవిత్ర వాణి వాక్
భూషణమే సుభూషణము భూషణముల్ నశియించు నన్నియున్.
తా.క. రానారె వ్యాఖ్యతో శ్లోకంలో నేను గమనించిన కొన్ని చిన్న తప్పులు సవరించాను.
Comments
ఈ శ్లోకం వినడానికి ఎంతో హాయిగా ఉంటుంది. దాదాపు రోజూ ఉదయాన్నే వింటూ ఉండేవాళ్ళం. ఈ మధ్య వినడం లేదుగానీ ఇప్పుడు కూడా వస్తోందనుకుంటా. ఈ శ్లోకం పై మీ వ్యాఖ్యానం చాలా బాగుంది. "వాక్ భూషణమే సుభూషణము. భూషణముల్ నశియించు నన్నియున్" :)
ఆకాశవాణి కొన్ని మంచి పనులు చేసేది .. ఆ పాఠం సంగతేమో గాని, ఈ శ్లోకాన్ని మనకి అందించింది.
భర్తృహరికి ముందు ఇలాంటివి ఎవరన్నా రాశారో లేదో తెలీదు, ఈయన తన (నీతి శ్రంగార వైరాగ్య) శతక త్రయంలో ఒక్కొక్క శ్లోకంలో ఎంతో భావం ఇందట్టించి పెట్టాడు. ఎన్నో popular practices ని తీవ్రంగా విమర్శించాడు. ఈ రెండు విషయాల్లో ఈయన మన వేమన వంటి వాడు. శృంగార వైరాగ్య శతకాలు నేటి దృష్టితో చూస్తే misogynisticగా అనిపిస్తాయి.
కేయూరా న విభూషయంతి పురుషం హారా న చంద్రోజ్జ్వలాః
న స్నానం న విలేపనం న కుసుమం నాలంకృతా మూర్ధజాః|
వాణ్యేకా సమలంకరోతి పురుషం యా సంస్కృతాధార్యతే
క్షీయంతే ఖలు భూషణాని సతతం వాగ్భూషణం భూషణం||
केयूरा न विभूषयन्ति पुरुषं हारा न चन्द्रोज्ज्वलाः ।
न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नालङ्कृता मूर्धजाः ॥
वाण्येका समलङ्करोति पुरुषं या संस्कृता धार्यते ।
क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम् ॥
--ప్రసాద్
http://blog.charasala.com
ఎంతమాట, తప్పున్న తరవాత ఎత్తి చూపించాల్సిందే. మనకి తెలిసి చెప్పక పోతే తెలియని వారెవరు చెబుతారు?
మొదటి వరుసలో సవరణ పెద్ద విషయం కాదు, రెండు రకాలుగానే ఒకటే అర్థం వస్తుందని నాకు అనిపిస్తోంది. చివరి వరుసలో మార్పు మీరు చెప్పింది బావుంది. నేను రాసిన పద్ధతిలో "క్షీయంతి + అఖిల" కి సంధి కుదర్లేదే అనుకుంటున్నాను. "క్షీయంతే ఖలు" అక్కడ సరిగ్గా సరిపోతుంది. థాంకులు.
ప్రసాద్ గారు, ఈ మాత్రం దానికి మీ లాంటి వారు, మా లాంటి వారు అని వర్గీకరణలెందుకు? నాకు తట్టే నాలుగు విషయాలు నలుగురితోనూ పంచుకోవాలనే ఈ ప్రయత్నం. :-)
ఈ అమృతగుళిక ఆకాశవాణి వర ప్రసాదం. ఈ శ్లోకానికి బాణీ కట్టింది ఎవరో కానీ చాలా ధన్యజీవి. హిందుస్తానీ కాపి రాగానికి దగ్గరగా ఉంటుందని నా అభిప్రాయం(కొంతమంది మిత్రులు కూడా ఏకీభవించారు). అందుకే ఓలేటి గారేమో అని అనుమానం.
ఈ శ్లోకమే గాక, పొలం పనులు, కార్మికుల కార్యక్రమం ముందు వచ్చే జింగిల్స్, ప్రతీ రోజూ ఉదయం గం.5.56 ని.లకు వచ్చే జింగిల్స్ గుర్తొస్తేనే భలే ఉంటాయి.
ఒక సంవత్సరం క్రితం వరకు సంస్కృత పరిచయం కార్యక్రమం రాత్రి పదికో పదిన్నరకో వచ్చేది. ఇప్పుడు నేను కూడా వినడం లేదు, అందువల్ల వస్తుందో లేదో తెలీదు.
ఇప్పుడు ఎఫ్.ఎం వచ్చాక వివిధభారతి ఎఫ్. ఎం. మాత్రం వింటున్నాను. వాళ్ళ ఉచ్చారణ మాత్రమే బాగుంటుంది. ఇతర ఎఫ్.ఎం.ల ఆర్.జె.ల మాటలు గుర్తొస్తేనే వాతులొస్తాయి.
వివిధభారతిలో కూడా ఫోన్ ద్వారా అడగా, పాటలు ప్రసారం చేసే కార్యక్రమం కన్నా, ఉత్తరాలు చదివి పాటలు వేసే కార్యక్రమమే బాగుంటుంది.
కొత్త రవికిరణ్
సంస్కృతంలో ఈ వాగ్భూషణం భూషణం లాంటి వాడుక నచ్చుతుంది।
ఉదా - యః పస్యతి స పస్యతి - ఎవరు చూచునో వాడే (లెస్సగా) చూచును।
దీని వస్స క్లుప్తత వచ్చి, ఒక శ్లోకంలో చాలా సమాచారం పొదగడానికి అవకాశం వుంటుంది।
మాకు తెలుగు భాష గొప్పదనాన్ని బాగా వివరించేవారు.ఇప్పటికీ మా మాస్టర్ కి శిరస్సు వంచి నమస్కరిస్తున్నాను మరోసారి కృతజ్ఞతలు తెలియజేయుచున్నాను.అలాగే ఇన్ని సంవత్సరాల తర్వాత అంటే 40 సంవత్సరాల తర్వాత మీరు దీన్ని మాకు అందించినందుకు, మీకు నా హృదయపూర్వక ధన్యవాదాలు. శివేంద్ర కుమార్,ZM,FACT LTD.,9849806899.
మాకు తెలుగు భాష గొప్పదనాన్ని బాగా వివరించేవారు.ఇప్పటికీ మా మాస్టర్ కి శిరస్సు వంచి నమస్కరిస్తున్నాను మరోసారి కృతజ్ఞతలు తెలియజేయుచున్నాను.అలాగే ఇన్ని సంవత్సరాల తర్వాత అంటే 40 సంవత్సరాల తర్వాత మీరు దీన్ని మాకు అందించినందుకు, మీకు నా హృదయపూర్వక ధన్యవాదాలు. శివేంద్ర కుమార్,ZM,FACT LTD.,9849806899.
దానికి ఏనుగు లక్ష్మణకవి పద్యం కూడా అద్భుతంగా ఉంది.
నాకు తెలిసి రేడియోలో "కేయూరాన విభూషయంతి" అనే పాడినట్లు బాగా గుర్తు.
ధన్యవాదాలు��
సీతామహాలక్ష్మి